میلاد با سعادت مولود کعبه مولی الموحدین،امیرالمومنین، امام علی (ع) محضر امام عصر و الزمان، حجت ابن الحسن العسکری حضرت مهدی (عج) و تمام عاشقان حضرت تبریک و تهنیت باد.

سرچشمه ی عشق با علی آمده است
گل کرده بهشت تا علی آمده است
شد کعبه حرمخانه میلاد علی(ع)
کز کعبه صدای یا علی آمده است

سیمای امام علی علیه السلام، در آینه قرآن و حدیث

دوران زندگانی علی بن ابی طالب(ع) در پرتو همجواری با شخص اوّل اسلام ـ حضرت محمد(ص) ـ از کودکی تا بزرگسالی و به تبع آن رشد و اعتلای روحی و فکری در نزد ایشان و برخورداری از انفاس قدسی و تعالیم نبوی؛ همچنین ایفای نقش تاریخی و حسّاس و سرنوشت ساز حضرت علی(ع) در مقاطع مختلف از دوران پر فراز و نشیب رسالت پیامبر اسلام(ص)، سبب بوجود آمدن فضایل و مناقب خاص و ویژه ای در وجود ایشان گردید که بعد از پیامبر(ص)، به عنوانِ شخص دوم عالم اسلام شناخته شد؛ و در این خصوصیات کسی هم تراز و هم پایه با ایشان نبوده است.

حضرت علی(ع) در تمام مراحل نبوّت، یک لحظه از یاری و پشتیبانی رسول خدا سستی و غفلت ننمود و تاریخ اسلام را سرشار از فداکاریها و شجاعت ها و دلاوری های خود کرد. تمامی این فضایل و نیز کسب مقام دامادی پیامبر(ص) که حاکی از علاقه و محبت رسول خدا به حضرت علی(ع) بود، بدون شک حسادت برخی را بر انگیخت و دشمنی هانی را علیه او فراهم ساخت که تا زمان حیات پیامبر(ص)، جرأت علنی کردن آن را نداشتند و آن را مخفی می داشتند. اما این دشمنی های پنهانی پس از رحلت پیامبر(ص)، در امر جانشینی و خلافت پس از رسول اکرم(ص) و خانه نشین کردن بیست و پنج ساله? حضرت علی(ع) گواه این مطلب است. لذا کتمان کردن حقایق و فضایل علی(ع) از سوی مخالفان و معاندان، امری طبیعی و بدیهی بود. لکن، علی رغم تمامی این تلاشها در نادیده گرفتن فضایل و مناقب علی بنِ ابی طالب(ع)، قرآن کریم به عنوان اوّلین و مهم ترین دلیل و سند ما مسلمانان، به فراخور مقاطع مهم تاریخی صدر اسلام، آیات متعددی را درباره? حضرت علی(ع) ذکر کرده که دقت و تفحّص در شأن نزول آن آیات، سیمای علی(ع) را در آن کتاب آسمانی ترسیم و شأن و مرتبت قدسی و الهی آن حضرت را بر مشتاقان حق و حقیقت مبرهن و آشکار می سازد. از دیگر متون معتبر در دریافت مقام والای علی(ع)، احادیث و روایات منقول از رسول خدا(ص) است که خود دریچه ای دیگر در اثبات فضایل آن حضرت است.

شأن نزول آیاتی از قرآن در ثبوت مقام علی(ع)

1. ماجرای لیلة المبیت یا خوابیدن علی(ع) بر بستر پیامبر(ص) در شب هجرت، در اکثر منابع شیعی چون تاریخ یعقوبی، مروج الذهب مسعودی، الأرشاد مفید و جز آن آمده است. قابل توجه آن که در کتب معتبر اهل سنّت مانند ابن هشام، تاریخ طبری و کامل ابن اثیر نیز این واقعه به گونه مشروح ذکر شده است.

ابن هشام در ابتدای خبر هجرت، به این مطلب اشاره دارد که همه? اصحاب هجرت کردند و هر کس ماند گرفتار حبس یا فتنه شد مگر علی بن ابی طالب و ابوبکر.1 سپس ماجرای خوابیدن حضرت علی(ع) بر رختخواب رسول خدا در شب هجرت ایشان به مدینه و پوشیدنِ جامه? سبز حضرمی ـ که به دستور پیامبر برای محفوظ ماندن علی(ع) از آسیب دشمنان بود ـ را آورده است. سپس از هجوم کفار قریش در صبحگاه به بستر پیامبر(ص) و دیدن علی به جای ایشان سخن گفته است.2 طبری در کتاب تاریخش ماجرای فوق را مشروح ذکر کرده است.3 ابن اثیر نیز، ضمن ذکر ماجرای لیلة المبیت، در خاتمه افزوده است، که کفّار قریش، هنگامی که علی(ع) را به جای پیامبر(ص) در بستر یافتند او را زدند و به سوی مسجد الحرام بردند و ساعتی او را نگه داشتند سپس رهایش کردند.4 ذکر کامل این روایت تاریخی در منابع فوق، اهمیت اقدام علی(ع) در شب هجرت را به عنوان یکی از فضایل خاص برای آن حضرت تصریح می کند.

در أمالی شیخ مفید از امام چهارم(ع) روایت شده که آیه: و من الناس من یّشری نفسهُ ابتغاء مرضات اللّه و اللّه رؤوف بالعباد»» (بقره،2/ 207) درباره? علی(ع) و خوابیدن ایشان در بستر پیامبر(ص) به هنگام هجرت شبانه? رسول خدا از مکه به سوی مدینه نازل شده است.5 لذا اهمیّت اقدام شجاعانه? علی(ع) از نزول این آیه در شأن و منزلت ایشان، به ثبوت رسیده است.

2. یکی از سوره های معروف قرآن که شأن نزول آن را دربار? علی(ع) ذکر کرده اند، سوره عادیات در جریان سریه ذات السلاسل است.6 در پاره ای از مآخذ شیعی، بر خلاف گزارشی که از این سریّه در منابع معتبر سنّی چون ابن هشام،7 طبری8 و غیر آن آمده است، ماجرا به این صورت رخ داد که با اعزام عمروبن عاص کار به انجام نرسید و مقصود حاصل نشد. بلکه پس از مأمور شدن علی بن ابی طالب، دشمن از پای در آمد و خاطر رسول خدا و سایر مسلمانان از آنها آسوده شد. طبرسی در مجمع البیان آورده:

بعضی گفته اند سور? عادیات وقتی نازل شد که رسول خدا، علی(ع) را به جنگ ذات السلاسل فرستاد، و علی(ع) لشگر دشمن را شکست داد و این در حالی بود که قبل از آن در چند نوبت افرادی با لشکریانی رفته بودند و نتوانستند کاری صورت دهند و به نزد پیامبر(ص) بازگشتند. این ماجرا در حدیثی طولانی از امام صادق(ع) روایت شده است. و آن را ذات السلاسل خوانده اند زیرا که علی(ع) شکست فاحشی به مشرکان داد و عده ای را کشت، جمعی را اسیر کرد، و اسیران را در طناب آنچنان به هم بست که گویی در غل و زنجیراند. وقتی این سوره نازل شد، رسول خدا(ص) از خانه به میان مردم آمد و نماز صبح را خواند و در نماز همین سوره(عادیات) را تلاوت کرد. بعد از آن که نمازش تمام شد، اصحاب گفتند: ما این سوره را نشنیده بودیم، رسول خدا(ص) فرمود: بله، علی بر دشمنانش ظفر یافت و خدای تعالی این سوره را فرستاد و جبرییل امشب با آوردن آن، فتح علی(ع) را به من مژده داد؛ چند روز بیشتر نگذشت که علی(ع) با غنایم و اسیران رسید.9

3. از دیگر آیاتی که دربار? شایستگی و منزلت حضرت علی(ع) نازل شده است، آی?: ««الذین ینفقون اموالهم باللیل و النهار سرّاً و علانیةً فلهم اجرهم عند ربهم و لا خوفّ? علیهم و لا هم یحزنون (بقره، 2/274) است. یعنی، کسانی که مال های خود را در شب و روز، نهان و آشکار انفاق می کنند، برای ایشان در نزد پروردگار پاداشی است و آنان نه ترسی دارند و نه اندوهگین می شوند. در مجمع البیان در ذیل آیه? فوق آمده است: از ابن عباس در سبب نزول این آیه چنین روایت شده که علی بن ابی طالب(ع) چهار درهم داشت؛ یکی را در شب، دیگری را در روز، سومی را به طور مخفیانه و چهارمی را آشکارا صدقه داد و این آیه در شأن آن حضرت نازل شد. طبرسی گوید: این معنی از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) روایت شده است؛ عیاشی در تفسیر خود و شیخ مفید در اختصاص و شیخ صدوق در عیون نیز نقل کرده اند.10

در تفسیر المیزان آمده است:

افراد مختلفی از ابن عباس روایت کرده اند و در تفسیر آیه? ««و یطعمون الطعام علی حبّه مسکیناً و یتیماً و اسیراً (دهر، 76/8) گفته اند، این آیه در شأن علی بن ابی طالب(ع) و فاطمه«علیها السلام» دختر رسول خدا نازل شده است. و در روایتی از ابن عباس چنین آمده، حسن و حسین بیمار شدند و رسول خدا(ص) با جمعی از صحابه از ایشان عیادت کرد. مردم به علی(ع) گفتند بهتر است برای بهبودی فرزندانت نذری کنی. علی و فاطمه و فضّه کنیز آنها نذر کردند که اگر کودکان بهبود یابند سه روز روزه بدارند. بچه ها بهبودی یافته و اثری از آن کسالت باقی نماند. علی(ع) سه من جو قرض کرد و فاطمه?علیها السلام? یک من آن را دستاس و سپس خمیر کرد و پنج قرص نان به تعداد خانواده پخت، و سهم هر کس را جلویش گذاشت تا افطار کنند. در همین زمان سائلی (به در خانه آمده) گفت: سلام بر شما اهل بیت، من مسکینی از مساکین مسلمان هستم، مرا اطعام دهید که خدا شما را از موائد بهشتی طعام دهد.

خاندان پیامبر(ص) آن سائل را بر خود مقدم شمرده، افطار خود را به او دادند، و آن شب را جز آب چیزی نخوردند و شکم گرسنه دوباره نیّت روزه کردند. هنگام افطار روز دوم طعام را پیش روی خود نهادند تا افطار کنند، یتیمی بر در خانه ایستاد، آن شب هم یتیم را بر خود مقدم داشته و در شب سوم نیز اسیری آمد و همان عمل را با او کردند. صبح روز چهارم که شد، علی(ع) دست حسن و حسین را گرفت و نزد رسول خدا آمدند. پیامبر اکرم(ص) وقتی بچه ها را دید که از شدت گرسنگی می لرزند، فرمود: چقدر بر من دشوار است که شما را در چنین حالی ببینم؛ آن گاه با علی(ع) و کودکان به سوی فاطمه«علیها السلام» رفت و او را در محراب یافت که از فرط گرسنگی چشمهایش گود افتاده بود. از مشاهده? این وضع ناراحت شد؛ در همین حال جبرییل نازل شد و عرضه داشت: این سوره را بگیر، خدا تو را در داشتن چنین اهل بیتی تهنیت می گوید، آن گاه آیات را قرائت کرد.11

4. از دیگر آیات مهم نازل شده در شأن و منزلت حضرت علی(ع)، آیه?: ««انّما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الّذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزکوة و هم راکعون (مائده، 5/55) است. امامیه معتقد است، این آیه نص در ولایت و خلافت آن حضرت است. زیرا تنها اوست که در حال رکوع انگشتر خود را به سائل داد.12 علامه طباطبایی در تفسیر المیزان آورده:

اجماع علما و اهل حدیث از همه? فرق اسلام این است که تنها حضرت علی(ع) انگشتر خود را در حال رکوع نماز به تصدّق داد. از این رو، خداوند پاس عملش را نگه داشته و آن آیه را در شأن حضرت علی(ع) فرستاده است، و می بینیم که رسول خدا(ص)، او را از میان همه? اصحاب خود به این کلمات اختصاص داده و امر ولایتش را آشکار ساخت و فرمود: «من کنت مولاهُ فعلی? مولاهُ، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه.»13

5. از دیگر آیاتی که می تواند بیانگر شأن و فضیلتی در خور توجه برای اهل بیت پیامبر(ص) و از جمله حضرت علی(ع) باشد، آیه? مباهله (آل عمران، 3/61) است. این ماجرا از وقایع مهم تاریخ اسلام در سال دهم هجری است. در ماجرای مباهله به دستور خداوند، رسول اکرم(ص) موظف شد تا با فرزندان و خاندانش در مقابل رؤسای قوم مسیحی که در پذیرش آیین جدید مقاومت کرده و حقانیت آن را زیر سؤال می بُردند، به ملاعنه و نفرین کردن بر یکدیگر بپردازند، و در این مراسم، اهل بیت ایشان یعنی علی و فاطمه و حسن و حسین او را همراهی می کردند. وقتی مسیحیان نجران آنها را دیدند گفتند: اینها همان چهره هایی هستند که اگر خدا را سوگند دهند تا همه? کوه های جهان را از جای برکند، خدا چنان کند. بنابراین دست از مباهله برداشتند و به شرط پرداخت جزیه با مسلمانان از در صلح و دوستی در آمدند.14

قابل ذکر است، آیات متعددی در قرآن کریم در شأن و مرتبت حضرت علی(ع) نازل شده است که به طرح و بررسی مهم ترین و معروف ترین آنها پرداخته شد؛ چرا که ذکر تمامی آنها در محدوده? این مقال نمی گنجد.

 مقام و منزلت علی(ع) در احادیث نبوی

1. حدیث یوم الدّار:

2. حدیث منزلت:

3. حدیث غدیر خم:

 پی نوشت ها:

1. ابن هشام، عبد الملک، سیرة النبویّه، 2/480 (4 جلدی)، لبنان ـ بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1413 هـ/1993 م.

2. همان/481 ، 482.

3. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، 3/911 ،913 (الرسل و الملوک)، بیروت، مؤسسة عز الدّین، چ 2 ،1407.

4. ابن اثیر، عز الدّّین، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، 2/928، ترجمه? سید حسین روحانی، بی جا، چ 1، انتشارات اساطیر، 1370 هـ.

5. طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، 2/135، نشر بنیاد علمی و فرهنگی علامه طباطبایی با همکاری نشر فرهنگی رجاء و انتشارات امیر کبیر، چ 5 ،1370.

6. مفید، محمد بن نعمان، الأرشاد، 2ـ1/51، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی، بی جا، انتشارات علمیه اسلامیه، بی تا.

7. سیره? ابن هشام، 4/272 ، 273.

8. تاریخ طبری، 3/16.

9. تفسیر المیزان، 20/800 ، 801.

10. همان، 2/566.

11. همان، 20/364 ، 365.

12. همان، 6/6.

13. همان، 6/30 ، 31.

14. ابن سعد، ابو عبدالله محمد بن سعد، الطبقات الکبری، 1/375 ،358، لبنان، دار بیروت، 1405هـ، ابن واضح، تاریخ الیعقوبی، 2/82 ،83، دار بیروت، بی تا.

15. تاریخ طبری، 2/865 ـ 867؛ تاریخ ابن اثیر، 2/877 ـ 879.

16. سیره? ابن هشام، 4/163.

17. امینی، عبد الحسین، الغدیر، ترجمه اکبر ثبوت و محمد شریف رازی، 5/334 و 14/14، تهران، نشر کتابخانه? بزرگ اسلامی، 1363، قشیری نیشابوری، ابوالحسن مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، تحقیق موسی شاهین لاشین و احمد عمر هاشم، 5/22، ح2404، بیروت، مؤسسة عز الدّین، 1407 هـ.

18. سیره? ابن هشام، 4/248 ـ 253.

19. همان/252.

20. تاریخ طبری، 4/1311؛ تاریخ ابن اثیر، 3/1172 ـ 1174.

21. مرتضی مطهری، امامت و رهبری، 1/211.

22. «من کنت مولاهُ فهذا علیّ? مولاهُ» ر. ک: طبرسی، ابو منصور احمد بن علی، الاحتجاج، تعلیق سید محمد باقر موسوی خراسانی، 1/60، بیروت ـ لبنان، مؤسسة الاعلمی، چ 3 ، 1410؛ المسند حنبل، 2/57، احادیث/95و641 و961و964و1310؛ کلینی، یعقوب بن اسحاق، اصول کافی، ترجمه و شرح سید هاشم رسولی محلاتی، 2/43، انتشارات چهارده معصوم «علیها السلام»، بی تا، تاریخ یعقوبی، 2/112.

23. مفید، محمد بن نعمان، أمالی، ترجم? حسین استاد ولی/29، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1364.

24. طبرسی الاحتجاج، 1/60؛ اصول کافی، 2/43؛ سایر منابع آمده در پانوشت شماره 22.

25. تاریخ طبری، 3/867؛ سیره? ابن هشام، 1/240؛ تاریخ ابن اثیر، 2/871 ـ 875.

26. تاریخ یعقوبی، 2/41.

27. طبقات الکبری، 8/11.

28. تاریخ یعقوبی، 2/41.

29. سیره? ابن هشام، 2/393.

30. همان، 3/85.

31. همان/106.

32. تاریخ طبری، 3/1022.

33. همان/1026.

34. سیره? ابن هشام، 3/349 ، 350؛ تاریخ طبری، 3/1146 ، 1147؛ تاریخ ابن اثیر، 3/1069 ، 1070.

35. سیره? ابن هشام، 3/350

                                                                                                                                                                         امور فرهنگی دانشگاه